O le vaomatua Chiapas o se tasi o sili ona mataʻina itulagi e suʻesuʻeina: o se nofoaga o tafe vaitafe ma e foliga mai o Chac, atua o le timu, na nofo i lenei lautele 200,000 km2 togavao eria e fausia ai se tetele vai togalaau.
O le Pachila poʻo le Cabeza de Indios, e pei ona faʻaigoaina ai iinei, o se tasi o vaitafe sili ona matagofie i luga o le paneta talu mai le fausiaina o vaʻaiga matagofie e lima, na liligiina atu ai ona lanumoana lanumoana i totonu o le lanumeamata ma le lilo o Xumulá.
O le mea muamua matou te faia e sauniuni ai la matou malaga o le lele i luga o le Xumulá vasega ia aʻoaʻo atili e uiga i lona amataga, talu ai na ona matou iloa i Chol lona igoa o lona uiga "o le tele o vai sau mai le mauga", ma o le mea moni mai le ea tatou Matou te iloa o lenei vaitafe vaeluaina le mauga i le lua, avea atigipusa i totonu ma faafuaseʻi mou atu pei o le foloina e se lapoʻa tele e tulaʻi atili i luma o le manaʻoga o le lalolagi ma fausia ai tafega e aveina le tele o le vai o 20 m3 i le sekone, ma latou faʻatopetope atu i totonu o se auala faʻaofuofu e foliga mai e matua le mafai lava ona ofi atu i ai.
I le faila e tasi, faʻataʻitaʻi e le Tzeltals o lena eria, matou te savali ai i lalo o se palapala palapala e atili ai ona tifato ma tifato ma faʻamalosia i matou e faʻaoga sapelu ma le malosi sili atu. I ni nai itula talu ona pasia le taulaga o Ignacio Allende ma ina ua maeʻa sa matou savaliga mamafa, na matou oʻo i le tumutumu o le vanu na pa ai le vaitafe o Xumulá maʻa maʻa mai lea papa i lea maʻa ae leʻi oso mai i lalo. O iina matou te kilia ai se kilia e faʻatu ai le tolauapiga lea o le a matou nonofo ai mo 18 aso o le suʻesuʻega ma le pueina o ata.
O le mea muamua lava na matou faia ina ua maeʻa nofo i totonu, o le sailia lea o se auala e o ai i le vaitafe ma mo lenei mea na matou o ifo ai i lalo puipui faʻavaʻa o le vanu, ma faaeteete matua aua neʻi fenumiai le maea e lagolagoina matou i soʻo se vine e tatau ona tatou tipi e alualu ai i luma: galuega mamafa i se siosiomaga vevela ma susū. Ona matou o aʻe lea i luga o le vaitafe ma ina ua uma ona pasi atu se pioga tatou oʻo atu i le boquerón, lea matou te taumafai e aau i totonu, ae o le āu, ona o le saua tele, puipuia i matou, o lea matou te oʻo atu ai i le matafaga ma le iloaina e le mafai ona sailiili i lenei itu.
I le taumafaiga lona lua e saili se auala tatou te taunuʻu ai i luga o le alalaupapa papa e 100 m i lalo o le Xumulá e oʻo i le lalolagi. I le ogatotonu ogatotonu o le auala laupapa, o se vaitafe na sasaʻaina ona vai pei o se pupuni vai i le ala autu, ma le puao ma le susu na pule i lea nofoaga. O le maea e seʻe i luga o le pukaka ma a o matou o ifo i lalo, e faʻateleina le gogolo, e avea ma tutuli, ma e toʻulu ifo le afu i luga o le puipui o le faʻatumu tele. Ua tatou i le faitotoʻa i le potu i lalo: o le gutu o seoli ... I luma, i le ituaiga o ulo o le 20 m le lautele, o le vai gurgles ma taofia i tatou mai le pasi; tala atu o lena mafai ona vaʻaia se pu uliuli: o iina le amata le iloa. Ma te tau mafaufau poʻo le a le mamao o le a alu i ai tatou mai lenei vai sousou?
Ina ua maeʻa se faʻasologa o sulufaʻiga o pendulo, na mafai ona matou o atu i le isi itu o le faʻatanoa vai, i le faitotoʻa o le auala pogisa ma le asu o loʻo faʻasusu ai le malosi o le ea i mataua ma faigata ai ia i matou ona vaʻai atu poʻo le a le isi e mafua mai i le vai na taia ai matou. Matou te tilotilo i luga o le taualuga, matou vaʻaia ni ogalaau o loʻo pipii i le maualuga o le 30 mita ma o matou mafaufauga amata amata ona galulue i luga o le a le mea e ono tupu pe a fai o loʻo iai se timu i lalo: o se lolovaia o lenei malosiaga ma avea ai tatou le faʻailoaina mea taua.
Ma le faʻaeteete, na matou o atu ai i le vaitafe. O le suavai vaega o loʻo faʻatosina atu i totonu o le lua mita lautele lautele, o se avanoa le malie i le va o puipui faʻatulagaina lua. Mafaufau i le malosi o le taimi nei o maanuminumi luga o le vai! Tatou te tau faʻatali, o le pisapisao e osofaʻia ai i tatou, tatou pasi le faʻamau mulimuli o le saogalemu laina ma tatou tosoina pei o le atigi o se keneni. Ina ua maeʻa le uluaʻi lagona sa matou taumafai e gagau ae matou le mafaia aua o puipui e lamolemole ma maseesee; o le maea faʻaseʻe i le saoasaoa tele ma i o matou luma e na o le pogisa, le iloa.
Ua tatou agaʻi i luma e faʻaaoga le 200 m o maea o loʻo tatou aveina ma o loʻo tumau pea le vaitafe. I se mea mamao, tatou te faʻalogo ai i le gogolo o se isi afu a o foliga mai ua faʻalauteleina le potu. Ua matou lagona ua gogolo mai o matou ulu ona o le pisapisao ma o matou tino ua faʻasusu; ua lava mo aso nei. Lenei, e tatau ona tatou tau faʻasaga i le taimi nei, ma le iloa o taʻi taʻitasi e aumaia ia i tatou le malamalama.
O loʻo faʻaauau pea suʻesuʻega ma ole olaga ile tolauapiga e leʻo malolo tele, aua o aso uma e 40 lita o vai vaitafe e tatau ona siʻi aʻe ile 120 mita o puipui faʻatutu. Naʻo aso timuga e sefe ai matou mai lenei galuega, ae a faʻaauau, e liu palapala mea uma, e leai se mea e mago ma pala uma. I le maeʻa ai o le vaiaso i lenei tulaga sili ona maualuga o le susū o le tino, o le ata tifaga ua pala ma ua amata ona tupu fugalaʻau i le va o tioata o mea puʻeina sini. Pau lava le mea e teteʻe ai o le agaga o le kulupu aua o aso uma a matou suʻesuʻega e ave atili ai matou i totonu o se faʻalautelega o loʻo faʻalauteleina. Matua ese lava le folau faʻapenei i lalo o le togavao! E tau le iloa le taualuga ma mai lea taimi i lea taimi o le leo o se vaitafe e faafefe ai i tatou, ae ua na o ni vaitafe e paʻu i vaelua o le ana.
A o le lava le 1,000 m o le maea sa matou amoina, sa tatau ona matou o i Palenque e faʻatau atili ai ina ia mafai ona faʻaaogaina pe a matou feteʻenaʻi ma le āu, ma ina ua matou toe foʻi mai i le tolauapiga sa i ai se matou asiasiga le fuafuaina: o tagata o le o le taulaga litaea o La Esperanza, lea e i le isi itu o le vanu, sa latou faatalitali mai mo i matou o faaauupegaina i sapelu ma fana; e toʻatele lava, na foliga mai na feita ma toʻaitiiti na tautatala Sipaniolo. Matou te faʻalauiloa atu matou ma fesiligia i latou pe aisea latou te o mai ai. Na latou taʻu mai ia matou o le faitotoʻa i le tanoa o loʻo i luga o o latou fanua ae le o luga o isi o le taulaga pei ona latou taʻu mai ia i matou. Na latou fia iloa foʻi le mea o loʻo matou sailia i lalo. Sa matou taʻu atu ia i latou le mea o la matou sini ma na faasolosolo lava ona latou faauo. Na matou valaʻaulia nisi matou te o mai ma matou, na mafua ai le pāpā o le 'ata, ma matou folafola e pasi atu i latou i lo latou nuʻu pe a maeʻa le suʻesuʻega.
O loʻo faʻaauau pea a matou vaʻaiga ma toe faʻataʻamilo foʻi i le isi fale faʻafiafia. O vaʻa e lua e mulimuli le tasi i le isi ma faila mea puʻe ata mea e mafai ona vaʻaia i se pupuni o ausa. Na faafuaseʻi lava ona tatou oʻo mai i se vaega e toʻafilemu ai le āu ma a o tatou faʻasolosolo i le pogisa o loʻo tatou tatalaina le maea o le tatou faʻamau. E faʻafuaseʻi lava, ona tatou mataʻituina aua o galu o loʻo lagonaina muamua ma tatou mataala. E ala i le pisapisao, e lagonaina ai ni alaga ese e faatosina mai ai i tatou: ua folo! O nai isi foe ma se moli lanumoana e tau le iloa atu i se mea mamao. E le mafai ona matou talitonuina… le auala i fafo atu o Hooray, ua uma ona tatou sao!
Ua pa leotele le tatou ee i totonu o le ana ma o le a le pine ae tatou magoto ma le 'au atoa. Sa matou maofa i ave o le la, ma matou feosofi uma i totonu o le vai ma le fiafia ma le sagisagi fiafia.
Mo le 18 aso, o le Xumulá River faia matou ola fiafia ma faigata taimi. E lua vaiaso o latou suʻesuʻega ma puʻeina ata i lenei vaitafe lalo o le eleele, o le sili lea ona maoaʻe i Mexico. Ona o le tele o le susū ma le tele o le ausa matou te le iloa ai poʻo le a na puʻeina, ae matou te faʻamoemoe ua matou sefeina se mea e ui i le leaga o le tau.
Ua folo mai le fologa e faʻafeiloaʻi ia matou mo le taimi mulimuli. Ua matou fiafia ona ua matou mafaia ona faʻailoa mai le Xumulá e faʻailoa mai lana mea lilo ua puipuia lelei. E leʻi umi, ae o le kilia o le matou togalauapi o le a tumu i vao ma o le a le toe i ai ni faʻailoga o le matou auala. O lenei matou te mafaufau e uiga i le pati ma tagata o La Esperanza. Faʻafefea ona taʻu atu ia i latou o le oa na mauaina o le taimi na taunuʻu ai le miti? E leʻi faʻavalea matou e le atua o le timu Faʻafetai Chac!
